Dzisiaj na warsztacie jest anatomia pisma i litery, czyli mówiąc inaczej – mały słownik pojęć typograficznych opisujących pojedyncze znaki. Tak jak wspomniałem wcześniej, typografia to bardzo głęboka i złożona dziedzina, a chcą sprawnie się po niej poruszać, warto znać kilka najważniejszych terminów. Oczywiście tylko kilka najważniejszych, wszystkie to za dużo, stanowczo za dużo.

Font, czy czcionka?

Metalowe czcionki ze stemplami cyfr – kiedyś właśnie tak wyglądał standard typograficzny. Źródło: Flickr.com – Daniel Ulrich

Na początek wyjaśnienie podstawowej kwestii, czyli czy czcionka i font znaczą to samo? Otóż nie. Te dwa słowa mają zupełnie inne znaczenia, a często używane są zamiennie. Świat się raczej przez to nie zawali, niemniej jednak warto wiedzieć, czym się różni jedno od drugiego, podobnie jak w przypadku nazewnictwa logo oraz logotypów, które również mają inne znaczenia, o czym pisałem w logo, czy logotyp?
Mianowicie czcionki były powszechne w użyciu w czasach sprzed epoki sprzed komputerów, kiedy skład tekstu wykonywało się ręcznie – początek europejskich czcionek przypisuje się Janowi Guttenbergowi. Zatem czcionka to po prostu fizyczna postać pojedynczego znaku pisma w formie stempla odlanego w metalu lub wyrzeźbionego w drewnie. A więc czym jest font? Otóż font jest zestawem czcionek w postaci pliku elektronicznego. Zestawem, w którym wszystkie znaki tworzą jedną całość i są do siebie dopasowane. Font bowiem nie jest zbieraniną przypadkowych liter. Wręcz przeciwnie – na font składają się precyzyjnie dopracowane litery i inne znaki o wspólnych cechach, nawiązujących do siebie wzajemnie, tak jak fonty Garamond, czy Bodoni, o których wspomniałem w poprzednim wpisie o historii pisma.

Anatomia litery

W porządku, przejdę teraz do clue tematu, czyli tego, z czego zbudowane są litery. Budowę liter przedstawię na przykładzie słów „Sztuka typografii” oraz szeryfowego fontu Minion:

1. Linia bazowa – jest to linia stanowiąca podstawę dla wszystkich liter. Chyba, że mamy do czynienia z krojami ozdobnymi, gdzie nie ma jednej linii bazowej.
2. Linia wersalików, zwanych też literami majuskułowymi (od łacińskiego major – większy) – innymi słowy ta linia wyznacza wysokość dużych liter. Warto zwrócić uwagę, że linia wersalików jest umieszczona nieco niżej, niż maksymalna wysokość fontu, którą wyznacza linia przedłużeń górnych.
3. Wysokość średnia, zwana też wysokością ”x” – jest to wysokość głównej części liter minuskułowych, czyli po prostu małych liter (łac. minor – mniejszy).
4. Wersalik, litera majuskułowa – innymi słowa wielka litera.
5. Litera minuskułowa, czyli mała litera.
6. Szeryf – dekoracyjne zakończenie litery spotykane tylko w krojach szeryfowych. Szeryfy ułatwiają utrzymanie wzroku we właściwym wierszu podczas czytania dużych bloków, stąd często stosuje się je w druku. O rodzajach szeryfów i ich genezie pisałem w historii pisma.
7. Wydłużenie górne – górna część liter majuskułowych, takich jak m.in. f, k, l, t. Ta część zawsze jest umieszczona nad linią minuskułową.
8. Trzon – jest to najdłuższy element konstrukcyjny litery, wyznaczający jej formę.
9. Wydłużenie dolne – dolna część liter majuskułowych, takich jak m.in. f, g, j, p. Ta część zawsze schodzi poniżej linii bazowej.
10. Oczko – pusta przestrzeń wewnątrz litery. Niektóre litery, np. p, o, a, R, mają zamknięte oko, natomiast inne, takie jak c, G, U – oko otwarte.
11. Brzuszek – zaokrąglona część litery występująca m.in. w takich literach, jak o, p, g, B.
12. Zwieńczenie – w foncie szeryfowym jest to zakończenie kreski pozbawione szeryfu. W kroju bezszerofywym każde zakończenie kreski nazwiemy zwieńczeniem.
13. Ligatura – ozdobne połączenie niektórych par liter, kiedyś często stosowane dla utrzymania równowagi w przestrzeni między literami. Ligatury można spotkać w niektórych fontach, w parach liter takich jak: ff, fi, ae, oe, et, ij.
14. Znak diakrytyczny – jest to dodatkowy element litery, który zmienia sposób jej wymawiania. Co prawda, kropka w literze „i” w języku polskim nic nie zmienia – zamiast niej w naszym języku znaki diakrytyczne spotkamy w literach, takich jak ą, ć, ę, ł, ó, ś, ż, ź.
15. Kerning – odległość pomiędzy pojedynczymi literami. Cały obszar pomiędzy znakami nazywamy z kolei światłem.

To tyle, jeśli chodzi o najważniejsze pojęcia z budowy liter i fontów. Anatomia pisma i litery jest znacznie głębsza, jednak wybrałem tylko te najważniejsze z elementów, bo gdybym chciał opisać wszystkie, połowa z Was zapewne porzuciłaby czytanie w połowie, albo nawet wcześniej. Ale to nie koniec – w kolejnych wpisach pojawią się pojęcia dotyczące tekstu i akapitów, jednak z przewagą praktyki nad teorią – czyli wskazówki, z których warto korzystać, by tekst był czytelny i łatwy w odbiorze.